Bioboeren op de Balkan (Ekoland 2022, fragment)

Aardbeienoogst in Slovenië (Černelič)

De opmerkelijke groei van de biologische landbouw in het noorden van de Balkan, is niet los te zien van de relaties tussen de Europese Unie en de landen die zich dertig jaar geleden losmaakten van de republiek Joegoslavië. De destijds in deze landen startende biologische bedrijven werden aanvankelijk gecertificeerd vanuit Oostenrijk (Bio Garantie) en Duitsland (Demeter).

In 2004 sloot Slovenië zich als eerste aan bij de EU, in 2013 gevolgd door Kroatië. Vanaf het begin van deze eeuw is het areaal biologische landbouw in beide landen elke vier jaar verdubbeld. Het overgrote deel daarvan is blijvend grasland, net als in de meeste Europese landen. Slovenië staat al met meer dan tien procent biologisch areaal in de top tien van Europa. Maar ook Kroatië is het Europees gemiddelde (rond vier procent) en daarmee ook Nederland al voorbij gestreefd.

Op bezoek bij Černelič in Slovenië (Ekoland 2022, fragment)

Černelič toont zijn cultivator

(...) Jaarlijks vindt een grondige bodembewerking plaats met een door Černelič * zelf ontworpen soort “cultivator”, precies op maat. Die gaat meer dan twintig centimeter diep. Nee, diepploegen mag ik het niet noemen. Met ploegen is hij al vijfentwintig jaar geleden gestopt. De bodem wordt zo min mogelijk verstoord, “…alleen opgetild, om lucht in de bodem te brengen.”

De apparatuur - die we gemakshalve maar cultivator blijven noemen - staat in de schoongemaakte potstal, waar in de winter zo’n veertig zoogkoeien staan. In het voorjaar lopen ze verspreid over verschillende weilanden met langdurige pachtcontracten: “In de zomer hebben we daar geen omkijken naar”. De uit de stal gereden mest ligt nu klaar om gecomposteerd te worden. Hij wijst me nog op de mestverspreider, waarmee de verteerde compost gelijkmatig over de bedden kan worden uitgebracht. 

We nemen afscheid, als twee jonge medewerkers verschijnen, die gaan helpen met het opbinden van de tomaten. Zij doen ook de verkoop van groenten aan huis en staan twee dagen per week op de markt in de hoofdstad Ljubljana. De eieren van eigen kippen horen ook bij het aanbod, maar het belangrijkste zijn toch de paprika’s, tomaten en aardbeien.

* č spreek uit: tsj 

Vegan farm-to-fork in Kroatië (Ekoland 2022, fragment)

In het buurland Kroatie kom ik een paar dagen later op het spoor van een heel anders georganiseerde bedrijf, als ik mijn boodschappen doe in een Bio&Bio-natuurvoedingswinkel in de hoofdstad Zagreb.

De bloemkolen en de prei komen van de Zrno-boerderij van David Pejić, niet ver buiten deze stad. Zelfs de verpakking van de zuurdesembroden verwijst naar Zrno en dezelfde naam prijkt nog in dezelfde straat boven een restaurantje: “Zrno-bio-bistro: organic, local, vegan”. (...)

De bewuste keuze om geen dieren te houden op dit bedrijf, maakt het wel moeilijk om de kringloop sluitend te krijgen. Naast de groenbemesting moet daarom nog organische compost uit Oostenrijk worden ingevoerd. Pejić kiest voor een vegan farm-to-fork-ideaal boven de gesloten kringloop. Het hele bedrijf is hiervan doordrongen: “Wij willen de controle hebben over de gewassen die hier groeien en de verwerking ervan tot aan het eindproduct.”

CO2-neutrale landbouw (Foodlog, 2016)

Erisman: "De wereld kan op lange termijn alleen biologisch gevoed worden."

 “Is CO2-neutraal wel ambitieus genoeg?”, vraagt dagvoorzitter Jan Willem Erisman zich af bij de opening van het symposium over een CO2-neutraal landbouwbeleid, dat op maandag 10 oktober 2016 plaatsvond in Zeewolde.Volgens deAmsterdamse hoogleraar Stikstofstudies is het bij uitstek de landbouw die ervoor kan zorgen datwe de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer terugbrengen van 400 naar 350 ppm.

Aan de zon en aan het gewas zal het niet liggen: die geven van nature, zoals Jan Diek van Mansvelt uitlegt: “We hoeven de plant geen voeding op te dringen. Door onze fixatie op minerale plantenvoeding zijn we vergeten wat de plant aan het bodemleven toevoegt aan koolstofrijke suikers, als de wortels op zoek gaan naar nutriënten.” De voormalig hoogleraar Alternatieve landbouw noemt de huidige landbouwwetenschap ont-aard, letterlijk in de vorm van hydrocultuur, maar ook figuurlijk.

Al in de negentiende eeuw is er iets fout gegaan, volgens de Wageningse promovendus Anton Nigten. De kunstmest-industrie heeft ons weliswaar grotere opbrengsten gegeven, maar wel ten koste van een gezonde bodem en onze eigen gezondheid.: “Als we ons eenzijdig blijven richten op de aanwezigheid van stikstof, fosfor, kalium (NPK) en kalk in de bodem, verliezen we de onderlinge balans van de belangrijkste mineralen uit het oog.” Zo blijkt met name de verhouding kalium-natrium, kalium-magnesium  en calcium-magnesium-fosfor cruciaal in de bodem, maar ook in onze voedingsgewassen. Daarbij waarschuwt Nigten voor fouten die ook de biologische landbouw kan maken, “… als we niet loskomen van dit eenzijdig analyseren van de bodem en de gewassen op NPK en kalk”.

Om het doel te bereiken van zowel een gezonde bodem als gezonde voeding, noemt de Wageningse hoogleraar Bodembiologie, Lijbert Brussaard, talrijke concrete maatregelen: van niet-kerende bodembewerking tot een grotere diversiteit in het bouwplan. Veehouder Wim van den Hengel voegt daar nog een zelf ontwikkelde manier van composteren aan toe. Onder meer met gesteentemeel en kort composteren, weet hij afgemaaide plantenresten “…lekker te maken voor de regenwormen.” Daarnaast verbetert Van den Hengel de bodem met bokashi-mest, waardoor de nutriënten veel beter behouden blijven.

Opmerkelijk is de ervaring van Brussaard dat mest en compost van het eigen bedrijf beter en sneller in de bodem wordt opgenomen dan van elders aangevoerde organische stof. Aan concrete voorbeelden van akkerbouwers in de Hoekse Waard laat Brussaard zien, dat de door hem genoemde maatregelen kunnen leiden tot een toename van organische stof in de bodem van meer dan 1 procent in een paar jaar tijd: “Dat is meer dan de jaarlijkse 4 promille die is afgesproken in het klimaatakkoord van Parijs”.

Toch lijkt het vertalen van dit scala aan praktische maatregelen naar landbouwbeleid, nog ver weg. Voor de aanwezige politici uit de provincies Gelderland en Noord-Holland betekent dit een verrassende kennismaking met deze benadering van de landbouw, die niet toevallig plaatsvindt op het biodynamische bedrijf de Zonnehoeve, waar dit al meer dan dertig jaar lang in praktijk wordt gebracht.

Als een landbouwvoorlichter in de zaal vraagt om een top drie aan maatregelen krijgt hij  her en der uit de zaal antwoord: “Meer organische stof , meer bodemleven en behoud van de bodemstructuur. “ Wel is het voor de gastheer en ondernemer Piet van IJzendoorn duidelijk dat het hier gaat om een totaal pakket van maatregelen, die ook nog eens per bedrijf kunnen verschillen, afhankelijk van gewas en grondsoort: “Een boer hoeft niet te wachten op het landbouwbeleid: hij zal zelf moeten uitproberen wat bij zijn bedrijf past.”

De boodschap van dit symposium is bij de politici overgekomen: landbouw hoeft niet langer bij te dragen aan het klimaatprobleem, juist de landbouw kan substantieel bijdragen aan de oplossing.

CO2- neutraal is niet genoeg (Biojournaal, 2016)

Mindmappende politici op de Zonnehoeve

“Is CO2-neutraal wel ambitieus genoeg?”, vraagt dagvoorzitter Jan Willem Erisman zich af bij de opening van het symposium over een CO2-neutraal landbouwbeleid, dat op maandag 10 oktober 2016 plaatsvond in Zeewolde. Volgens de Amsterdamse hoogleraar Stikstofstudies en directeur van het Louis Bolkinstituut, is het bij uitstek de landbouw die ervoor kan zorgen dat we de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer weer terugbrengen van 400 naar 350 ppm.

Van Mansvelt en Brussaard, beide voormalig hoogleraar aan de Wageningen Universiteit, maken duidelijk dat het landbouwbeleid anders kan en moet. Van Mansvelt: “We hoeven de plant geen voeding op te dringen. Door onze fixatie op minerale plantenvoeding zijn we vergeten wat de plant toevoegt aan het bodemleven.”  Brussaard laat overtuigende resultaten zien van maatregelen die leiden tot zowel een gezonde bodem als gezonde voeding: van niet-kerende bodembewerking tot gesteentemeel en wormencompost.

Om dit scala van praktische maatregelen te vertalen naar landbouwbeleid lijkt nog ver weg. Voor de aanwezige politici uit de provincies Gelderland en Noord-Holland is dit een verrassende kennismaking met een andere benadering van de landbouw en dat niet toevallig op het biodynamische bedrijf de Zonnehoeve, waar dit al meer dan dertig jaar lang in praktijk wordt gebracht.

Gastheer en ondernemer Piet van IJzendoorn maakt duidelijk dat het hier om een totaal pakket van maatregelen gaat, die ook nog eens per bedrijf kunnen verschillen, afhankelijk van gewas en grondsoort: “Een boer hoeft niet te wachten op het landbouwbeleid: hij zal zelf moeten uitproberen wat bij zijn bedrijf past.”

De boodschap van dit door Down2Earth georganiseerde symposium is bij de politici wel overgekomen: landbouw hoeft niet langer bij te dragen aan het klimaatprobleem, juist de landbouw kan substantieel bijdragen aan de oplossing.

Pieter Geluk 11 oktober 2016 voor Biojournaal

www.down2earth.nu

Studiedag over klimaatverandering: het begin van een oplossing

OU-studenten Milieu-wetenschappen gaan in Wageningen op zoek naar antwoorden op het klimaatvraagstuk. Op de jaarlijkse NouW-dag 8 april, worden ze rondgeleid over de campus van de WUR. Excursies naar bakken met eiwitrijke zeesla, naar koeien in klimaatkamers en naar een klimaat-meetstation aan de rand van Wageningen. 

Gepubliceerd als Nieuws op OU-intranet (april 2016) en als Wetenschapsnieuws in Modulair (juni 2016). Fotografie: Peter van Zantvoort.

Op vrijdag 8 april 2016 was de NouWdag over klimaatverandering. Met ruim veertig deelnemers zijn we vakkundig rondgeleid over de campus van de Wageningen Universiteit (WUR), op zoek naar antwoorden op het klimaatvraagstuk. 

Climate Smart Agriculture

'Het is niet alles kommer en kwel', luidt de positieve insteek van dr. Verhagen als hij zijn vakgebied omschrijft als 'Climate Smart Agriculture'. Bij klimaatverandering gaat het hem in de eerste plaats om voedselzekerheid, daarna komen aanpassingsvraagstukken en het verminderen van broeikasgassen. Een veranderend klimaat betekent volgens hem ook nieuwe kansen, zoals niet eerder ontdekte mogelijkheden voor energie- en voedselvoorziening.

Concreet wordt de voedselzekerheid als dr. Brandenburg ons zijn bakken vol zeewater laat zien (maandelijks vers uit de Oosterschelde) waarin hij zeesla kweekt. Dit is onderdeel van een grootschalig project in de Oosterschelde waarin de WUR dit eiwitrijke zeewier massaal kweekt. Onderzocht wordt de verwerking hiervan tot visvoer of liever nog tot menselijke voeding. Brandenburg rekent ons voor hoe onbenutte oppervlaktes in de oceanen ingezet kunnen worden om de wereldbevolking te voorzien van de broodnodige eiwitten.

De andere benadering - het terugbrengen van met name het broeikasgas methaan - laten de aio's Klop en Van Gastelen ons zien in de klimaatkamers van de WUR. Hier staan koeien aan de monitor om hun maaginhoud en de bijbehorende methaanuitstoot te laten registreren bij verschillende soorten veevoer.

Klimaat

Hoe groot de noodzaak ook is om onder de - in Parijs afgesproken - twee graden temperatuurstijging te blijven, meteoroloog dr. Ronda maakt duidelijk dat deze harde norm vooral politiek en juridisch wenselijk is. In werkelijkheid is het meten van de opwarming van de aarde weliswaar relatief vast te stellen, maar om dit op (tienden van) graden nauwkeurig te bepalen, zijn afspraken nodig over de talrijke factoren die deze metingen beïnvloeden: wind, neerslag, zonnestraling, die ieder ook weer bestaan uit verschillende componenten. Op zijn meetstation aan de rand van Wageningen laat hij zien hoe hij deze complexiteit - die we klimaat noemen - in kaart brengt.

Een inspirerende en motiverende dag, zoals de enthousiaste studenten Milieuwetenschappen opmerken, waarbij nog geregeld herinnerd wordt aan de oproep van de OU-hoogleraren Dave Huitema en Carolien Kroeze, waarmee zij de studiedag hebben geopend: voor onderzoek in deze richting kun je ook bij de faculteit Management, Science & Technology terecht.

Gepubliceerd als Nieuws op OU-intranet (april 2016) en als Wetenschapsnieuws in Modulair (juni 2016). Tekst: Pieter Geluk  Fotografie: Peter van Zantvoort.

Biodynamische landbouw tussen hemel en aarde (Demeter, 2015)

160 deelnemers - een derde is boer of tuinder

Het planetarium van Artis en het nieuwe museum Micropia vormen het decor voor het congres “Microkosmos – macrokosmos” op woensdag 30 september in Amsterdam, over biodynamische landbouw tussen hemel en aarde. Dit is het derde jaar dat de Stichting Demeter en de Biodynamische Vereniging samen een dergelijk congres organiseren.  Pieter Geluk doet verslag.

Demeter directeur Bert van Ruitenbeek verwelkomt ruim 160 deelnemers – waarvan ongeveer een derde deel boer of tuinder, naast veel mensen uit handel, verwerking onderzoek en advies - in de mysterieuze schemering van het planetarium. Hij noemt aandachtige waarneming de basis van het boer zijn: “…waarnemen van levensprocessen en ritmes op en rond de boerderij, het grote en het kleine en het  leren zien van verbanden. Van belang voor iedereen, niet alleen voor biodynamische boeren.”

De aftrap is aan dichter Alexis de Roode die aan het einde van de dag dit congres ook poëtisch zal afsluiten. Hij opent nu met ‘De tweede week van het scheppingsverhaal’, waarin de mens de natuur is gaan overheersen en levenskwaliteiten verloren zijn gegaan, maar hoopvol eindigend voor een derde week: “…, er is nog tijd…”

Terwijl de verlichting verder dooft gaat alle aandacht naar de koepel boven ons waar de sterrenhemel oplicht. Sterrenkundige Milo Grootjen neemt ons mee op een duizelingwekkende reis langs planeten en sterrenstelsels. Onvoorstelbaar groot zijn de afmetingen en afstanden waar we hier mee te maken hebben en intens het gevoel van nietigheid van onze aardbol en al helemaal van onszelf als mens. Later die dag zal een uitstapje naar Micropia ons gevoel voor verhoudingen nogmaals op de proef stellen: in dit nieuwe museum wanen we ons reuzen bij de talrijke met het blote oog onzichtbare micro-organismen die zich hier in levende lijve aan ons tonen.

Tussen deze beide uitersten speelt zich het hoofdprogramma af in de congreszaal: drie gerenommeerde sprekers staan voor de taak de onmetelijke afstand tussen macro- en microkosmos te overbruggen: bioloog Willem Beekman, geoloog Peter Westbroek en bodemkundige Coen ter Berg. 

Willem Beekman: de maan als Zeitgeber

Beekman: zo boven, zo beneden

"Wij zijn gemaakt van sterrenstof”, legt Willem Beekman uit, wijzend op de scheikundige elementen die ons vanaf onze oorsprong verbinden met de rest van het heelal. Ter illustratie van het aloude motto “Zo boven, zo beneden”, reikt Beekman spectaculaire voorbeelden aan van de weerspiegeling van de maanfasen in het voortplantingsgedrag bij Palolo-wormen en oesters.

De maan is de “Zeitgeber”, de klok die maakt dat alle dieren gelijktijdig hun eicellen en zaad aan het zeewater toevertrouwen om bevruchting mogelijk te maken. “Zelfs in donkere laboratoriumomstandigheden vertoont de oester dit gedrag”, aldus Beekman: "De maan zit in het beest."

Ook in de schelp van de Nautilus is het maanritme zichtbaar. Deze inktvis voegt elke maan-maand een kamertje toe aan zijn schelp. Opmerkelijk is dat deze kamers verbonden zijn door een kanaal, dat de uitwisseling van gas en vloeistof mogelijk maakt, waardoor de inktvis kan dalen naar een diepte van 500 meter. Volgens Beekman kunnen we hiervan leren om bij stress “…vast te houden aan onze kern, maar tegelijkertijd open te staan voor onze omgeving.” Samenvattend vinden we maaninvloeden met name daar waar water is. Ook bij de kieming van bonen en in het gedrag van regenwormen zijn de maanfasen terug te vinden.

De zon laat met name in de plantenwereld een ander ritme zien. Naast het vanzelfsprekende dag- en jaarritme is dat de elfjarige cyclus van verhoogde zonneactiviteit. Beekman toont dit aan in de jaarringen van bomen, maar ook in meerjarige kiemproeven en zelfs in het optreden van griepepidemieën.

Tot slot wijst Beekman ons op de schoonheid in de samenhang van micro- en macrokosmos. Als voorbeeld laat hij de vijfster zien in de baan die de planeet venus beschrijft en de treffende overeenkomst met de vijftallige bloem van een roos of een vergeet-me-nietje: “Zo boven, zo beneden!”

Bert van Ruitenbeek: biodynamische kwaliteit

Van Ruitenbeek: Demeter monitor

In een intermezzo tussen de sprekers van deze dag presenteert de directeur van de Stichting Demeter Bert van Ruitenbeek de Demeter-monitor met de feiten en cijfers van een gestage groei in het afgelopen jaar.

Het Demeter gecertificeerde areaal is gegroeid naar 10% van het biologisch areaal. Toch wil hij vooral het verhaal achter de cijfers laten zien: de aanblik van een gangbare naast een biodynamische akker na een zware regenbui. Beelden uit een meerjarig vergelijkend onderzoek in Zwitserland. Het effect van een goed doorwortelde bodem vol bodemleven is overtuigend.

Van Ruitenbeek wijst op de relevantie hiervan voor de klimaatverandering, waardoor nu al wereldwijd steeds meer mensen op drift raken: “Voor de toekomst van onze planeet is het belangrijk dat we leren te werken vanuit de wijsheid van de natuur om onszelf te vernieuwen en aan te passen.” Dat vraagt meer ruimte voor een landbouw die dit mogelijk maakt, met de bijbehorende  handel en verwerking, groothandel en winkeliers die ruimte in hun schappen creëren om het aan te bieden en consumenten die het voedsel van deze boeren willen kopen.

Van Ruitenbeek wil daarom in de komende jaren Demeter nog meer profileren als biodynamisch kwaliteitskeurmerk en samen met de BD-vereniging en de opleidingsinstituten als Warmonderhof en Kraaybeekerhof het dynamische nog sterker neerzetten. Van Ruitenbeek: “Ook internationaal ligt er veel nadruk op de BD als cultuur en als een open beweging, waarin werken aan bodemvruchtbaarheid de kern vormt.”

Peter Westbroek: wat de aarde niet past, wordt vernietigd!

Westbroek: de aarde moet het zelf doen

“Alles gaat kapot…!” Provocerende woorden vanPeter Westbroek, internationaal vermaard geoloog en schrijver van het boek ‘ De ontdekking van de aarde’. Hij schetst een dynamisch beeld van een aarde die zichzelf voortdurend binnenste buiten keert. Gezien vanuit de geologische tijdschaal stelt hij vast: “De aarde vernietigt alles, maar bouwt uiteindelijk ook alles weer op, al moet je daar soms miljoenen jaren op wachten…”.

Westbroek wil af van het antropocentrische wereldbeeld, waarin de mens zich de aarde toe-eigent. Ons wereldbeeld is de laatste decennia fundamenteel veranderd en we worden ons bewust van wereldomvattende problemen als klimaatverandering, overbevolking en erosie van landbouwgronden. Westbroek markeert deze kentering in ons wereldbeeld met de indrukwekkende foto van de aarde, gemaakt eind 1968 door de eerste maanreizigers: “Vanaf dat moment voelen we ons verantwoordelijk voor onze kwetsbare, blauwe planeet.” Dan ontstaan ook onderzoeksgebieden als milieu- en klimaatwetenschap, waarin natuurwetenschappelijke disciplines en menswetenschappen samenkomen.

Westbroek is zelf een van de initiatiefnemers van de Earth System Sciences, een nieuwe allesomvattende aardwetenschap. Vanuit dat gezichtspunt is de evolutie van het leven slechts een onderdeel van de evolutie van de aarde als geheel, die - voortbouwend op een planetair geheugen - zichzelf voortdurend vernieuwt en verder differentieert. De mens voegt nog iets toe aan deze biologische evolutie door het gebruik van werktuigen, wat nog meer differentiatie mogelijk maakt.” Fundamenteel in deze evolutie en civilisatie is het symbioseproces waardoor iets totaal nieuws kan ontstaan: “…onze lichaamscellen zijn een fusie van micro-organismen.” Maar volgens Westbroek is er ook een planetaire selectie waardoor alleen blijft bestaan wat passend is: In de landbouw moeten we deze dynamiek van de aarde leren kennen, aldus Westbroek: “We moeten weten wat wel en niet past. Als het past, dan helpt de aarde mee. We moeten er hard aan blijven werken, maar de aarde moet het wel zelf doen!” Geïnspireerd door de Britse dirigent Sir Simon Rattle ziet Westbroek de rol van de mens beperkt tot die van een hard werkende muzikant, die open staat voor wat passend is: “…maar je moet het de muziek zelf laten doen!”

Een paar uur later, aan het einde van de congres vraagt Westbroek nog een keer het woord om te vertellen hoe hij soms bij lezingen voor multinationals het publiek tegen de haren instrijkt door op te merken dat de aarde de enige aandeelhouder is, “…maar hier klopt dat gewoon: jullie proberen dat waar te maken!”

Coen ter Berg: De boer als componist en dirigent

Ter Berg: Licht in de duisternis

Voor Coen ter Berg is het ongrijpbare van de bodem de ingang tot het thema Microkosmos – macrokosmos. Als bodemkundige verbaast het hem telkens weer met hoeveel veerkracht de bodem zich herstelt als deze met bruut geweld door zware landbouwwerktuigen wordt belast: “De bodem blijft geven.” Dat brengt hem bij neurowetenschapper Damiaan Denys - bekend van vpro’s Zomergasten – die het onbegrijpelijke expliciet wil maken en tot uitgangspunt voor ons dagelijks handelen.

Ter Berg betrekt dit op de bodem, die voor de boer vaak ontoegankelijk is: “ Voor hem is de bodem een gegeven, meestal onzichtbaar en donker.” Een boer is steeds weer verrast als Ter Berg hem het profiel laat zien van zijn eigen bodem: “…maar juist aan de grond kun je de ondernemer kennen. Het is de boer die de bodem vruchtbaar maakt door zijn gewaskeuze, vruchtopvolging en de timing van zijn grondbewerking.”

Aan de hand van verschillende bodemprofielen laat Ter Berg de gevolgen zien van de landbouwpraktijk voor de structuur, de doorworteling en activiteit van de bodem. Met name de biodynamische bodem onderscheidt zich door hoge biologische activiteit tot diep in de grond. Hier wordt de boer zichtbaar als architect van het bodemleven.  Aansluitend bij de beeldspraak van Peter Westbroek, noemt ter Berg de boer “…zowel componist als dirigent van de bodemvruchtbaarheid: hij zorgt voor de samenstelling en de onderlinge afstemming.” De plant treedt op als intermediair tussen zonlicht en bodemvorming: “…in het fotosynthese-proces neemt de plant het licht op en in de wortelvorming verbindt de plant zich met de bodem.” Hier vindt een intensieve uitwisseling van stoffen plaats: “…waar wortels groeien is bodemvorming.” Ter Berg wijst ons op de wit oplichtende wortelharen waarin het zonlicht tot in de bodem zichtbaar is: “Het licht in de duisternis”.

Ter Berg sluit zich aan bij de houding die Westbroek inneemt ten opzichte van de aarde: “…de bodem geeft alles zelf. Het is de aan de boer om het juiste zetje te geven”. Dit vraagt intuïtie en daarmee verwijst hij weer naar Beekman: “Trouw blijven aan de kern, met een open houding voor de omgeving.”

Met Beekman, Van IJzendoorn en De Roode naar een nieuwe landbouwcultuur

Piet van IJsendoorn in Open space

Open Space

In de ‘open space’ na de middag vinden de deelnemers elkaar en deskundigen over de alledaagse biodynamische praktijk: bedrijfsovername, mannelijk vee, bodemadvies en Demeter in de supermarkten. Zo blijft vrijwel iedereen tot en met de slotreflecties en de biodynamische stamppotten waarmee het congres wordt afgesloten.

Slotreflecties Willem Beekman: “Morele ontwikkelingsstap wetenschap nodig”

Terugkijkend op de leerervaringen van deze dag, schetst Willem Beekman twee voorbeelden van “…de wijsheid van de natuur”: het jachtluipaard en de mestkever. Hij beschrijft hoe deze dieren hun eigen ecosysteem in stand houden: “…als veehouder en akkerbouwer van de savanne.” Het is aan de biodynamische boer om zich deze wijsheid eigen te maken in zijn omgang met de bodem.

Wat daarbij helpt - volgens Beekman – is veel te kijken naar de sterrenhemel: “…deze machtige wereld maakt ons bescheiden.” Veel lastiger is dat bij het kijken naar de microwereld waar onze kennis ons in verleiding brengt om op verschillende niveaus in te grijpen, te manipuleren: “…ook als dat misschien niet zo goed is voor de natuur, het ecosysteem en uiteindelijk voor onszelf.” Dat maakt ons tot een tovenaarsleerling. Beekman haalt hier Goethe aan, die in zijn tijd al zag dat naarmate de mens meer in staat is in te zoomen op de kleinste deeltjes van het leven, hij tegelijk een morele ontwikkelingsstap moet maken. “Dat wordt in de wetenschap nog niet gedaan”, aldus Beekman: “Wat kan, dat moet!”. Daarom is het zoeken naar een morele houding onmisbaar in de biodynamische landbouw. Zo besluit Beekman dat de mens - precies in het midden van het gepresenteerde spectrum tussen micro- en macrokosmos - een verantwoordelijke plaats inneemt. Een inspirerende conclusie, die met name de biodynamische boer een bijzondere rol geeft als bemiddelaar tussen hemel en aarde.

Piet van IJzendoorn: ”Landbouwcultuur vorm geven”

Voorzitter van de BD-Vereniging, boer van de Zonnehoeve en mede-organisator van de dag Piet van IJzendoorn houdt een pleidooi voor het boerenleven en ons aller verantwoordelijkheid om de boeren, die zorgen voor onze aarde en ons voedsel ook in de gelegenheid te stellen om op een verantwoorde manier voedsel te produceren met behoud van bodemvruchtbaarheid en biodiversiteit. Hij hoopt dat dit mooie vak ook door jonge mensen kan worden opgepakt en dat we zorgen voor nieuwe economische modellen die dit mogelijk maken. Dat vraagt om een gezamenlijke inspanning van financiers, handel, boer en burger voor een nieuwe landbouwcultuur.”

Dagdichter Alexis de Roode

Het laatste woord is aan Alexis de Roode, die de geslaagde congresdag op indrukwekkende wijze poëtisch samenvat: “…boer zoekt vrouw en zij heet moeder aarde.” Zowel het openingsgedicht als het afsluitende gedicht van Alexis staan op onze website www.stichtingdemeter.nl

Auteur: Pieter Geluk

Publicatie voor Stichting Demeter 7-10-2015 

www.stichtingdemeter.nl

Congres Demeter en BD-vereniging in Biojournaal (2015)

Willem Beekman: "...de mens in het midden..."

De sfeervolle ontvangst in het planetarium van Artis zet de toon voor een ambitieus programma van het congres Microkosmos – macrokosmos op woensdag 30 september in Amsterdam, met als thema: biodynamische landbouw tussen hemel en aarde.

De ruim 160 deelnemers – waarvan ongeveer een derde boer en tuinder en verder veel mensen uit handel, verwerking, onderzoek en advies - worden meegenomen op een reis langs planeten en sterrenstelsels. Later die dag volgt een uitstapje naar Micropia: het nieuwe museum waar talrijke micro-organismen zich in levende lijve vertonen. 

In de tussentijd is het aan bioloog Willem Beekman, geoloog Peter Westbroek en bodemkundige Coen ter Berg toevertrouwd om ieder vanuit zijn eigen invalshoek de onmetelijke afstand te overbruggen tussen hemel en aarde. Alle drie vakkundige en enthousiaste sprekers, die er in slagen om dit hele spectrum voor ons als toehoorders invoelbaar en beleefbaar te maken. De weerspiegeling van de ritmes van zon en maan op de planten- en dierenwereld komen voorbij.

Maar ook van de aarde zelf ontstaat een dynamische beeld op de geologische tijdschaal: een planeet die zichzelf voortdurend afbreekt en in een toenemende differentiatiegraad weer opbouwt. Tot besluit worden we meegenomen in bodemvormende processen waarbij  we de plant te zien krijgen als intermediair tussen zonlicht en bodemvruchtbaarheid. 

Naarmate de dag vordert en de deelnemers elkaar weten te vinden met praktische vragen die spelen in hun eigen leef- of werkomgeving, dringt zich de onvermijdelijke conclusie op, dat de mens - precies in het midden van het gepresenteerde spectrum - een verantwoordelijke plaats inneemt. Een inspirerende conclusie, die met name de biodynamische boer een bijzondere rol geeft als bemiddelaar tussen hemel en aarde.

Concreet wordt dit als Directeur Bert van Ruitenbeek de Demeter monitor presenteert met de feiten en cijfers van een gestage groei van areaal en markt in het afgelopen jaar. Toch wil hij vooral het verhaal achter de cijfers laten zien: de aanblik van een gangbare naast een biodynamische akker na een zware regenbui. Het effect van een goed doorwortelde bodem vol bodemleven is overtuigend. 

Een compleet verslag  inclusief een prachtige poëtische vertaling van de dag door Alexis de Roode is vanaf 6 oktober te vinden op www.stichtingdemeter.nl.

Auteur: Pieter Geluk

Publicatie in Biojournaal 1-10-2015

Recensie Down2Earth-symposium (Foodlog, 2015)

Hermn Wijfels zoekt de confrontatie

‘Landbouw is de meest destructieve industrie van deze planeet’ Dat zei Herman Wijffels tijdens Down2Earth in Wageningen op 4 december 2015. Het was niet alleen confronterend, maar ook pijnlijk opbouwend. Een betere bodem begint namelijk bij jezelf. Journalist Pieter Geluk beschrijft zijn impressie van het symposium.

“We zullen het zelf moeten doen…”, verzucht een van de deelnemers aan het inspirerende symposium van de stichting Down2Earth* begin deze maand in Wageningen.

Toch beluister ik geen berusting. Het klinkt eerder als een overtuiging: wij als consumenten zijn werkelijk in staat om een duurzame vorm van landbouw te realiseren, die bijdraagt aan een vruchtbare bodem. Het publiek weet zich daarbij gesterkt door de slotwoorden van Down2Earth-voorzitter Jan Diek van Mansvelt: “… iedere hap die we eten is een keuze voor of tegen een levende bodem!”

Wijffels: landbouw is de meest destructieve industrie van deze planeet

Best irritant om zo rechtstreeks op ons eetgedrag te worden aangesproken. Toch blijken de ruim honderd aanwezigen hier steeds meer van doordrongen, naarmate de symposiumdag vordert. Het moet niet alleen anders, het kan ook anders: “Loskomen van het lineaire denken”, noemt inleider Herman Wijffels deze verandering, als hij pleit voor een circulaire economie. Daarbij pakt hij stevig uit door de landbouw te degraderen tot “de meest destructieve industrie van deze planeet”. Na afloop van het symposium oordeelt Wijffels milder: “… in Wageningen lijkt er toch iets verschoven te zijn, nu alle bodemdeskundigheid daar bij elkaar is gekomen.” Hij doelt op het Centrum voor Bodemecologie waarin de levende bodem centraal staat als onderzoeksgebied. Dagvoorzitter Louise Vet, zelf directeur van het NIOO-onderzoeksinstituut - heeft er deze dag vaak op gewezen. Volgens haar is er een nieuwe generatie landbouwwetenschappers ontstaan, “… voor wie de oude tweedeling tussen een industriële landbouw en een - destijds alternatief genoemde - biologische landbouw, niet meer bestaat.”

Historicus Joost Visser relativeert dit: “ We moeten de geschiedenis ook weer niet ontkennen. Het oude, lineaire denken werkt nog steeds door in de overheersende rol van industrie en overheid in de landbouw.”

Hij pleit er dan ook voor om de boer en de bodem opnieuw centraal te stellen in de landbouw. In zijn voordracht laat hij zien hoe aan het begin van de vorige eeuw de opvattingen over plantenvoeding zijn veranderd. De toen aanwezige kennis over uitwisseling van complexe organische verbindingen tussen wortel en levende bodem, is ter zijde geschoven door het concept dat planten uitsluitend minerale voeding tot zich nemen: “De elementen zijn met name door de kunstmestindustrie tot nutriënten benoemd.”

Kennis over uitwisseling van complexe organische verbindingen tussen wortel en levende bodem, is ter zijde geschoven door het concept dat planten uitsluitend minerale voeding tot zich nemen.

De gevolgen van deze gewijzigde opvatting maakt landbouwwetenschapper Anton Nigten duidelijk door te wijzen op de inmiddels ontstane onbalans in onze voedingsgewassen. De door hem onthulde feiten onderstrepen waarom hij evenals Visser in het symposiumprogramma als klokkenluider is aangekondigd. Nigten wijst op een systematisch overschot in onze voeding van met name kalium en stikstof (in de vorm van ammoniak en nitraat). Verwerking in de voedingsmiddelenindustrie vergroot deze onbalans nog verder: “Met name raffinage en verhitting verarmen het voedsel in sterke mate. De ingrepen van de minerale landbouw en van de voedingsmiddelenindustrie hebben geleid tot een  absoluut tekort aan magnesium en sporenelementen."

Levende bodem centraal op symposium Down2Earth (Biojournaal, 2015)

Welkom door Louise Vet

"Toegepaste gewasconcepten: zijn planten werkelijk lui?" is de intrigerende titel van het door de stichting Down2Earth georganiseerde symposium dat op vrijdag 4 december in Wageningen gehouden is. Plaats van handeling is het NIOO-KNAW-gebouw.

Dagvoorzitter Professor Louise Vet, directeur van het hier gevestigde onderzoeksinstituut NIOO, verwelkomt een honderdtal deelnemers in wat zij noemt 'Het huis van de wetenschap'. Voorzitter Jan Diek van Mansvelt zet hoog in als hij '…een fundamentele reflectie op de landbouwwetenschap' aankondigt. 

Het diverse publiek van onderzoekers, boeren, ambtenaren en overige geïnteresseerden in het wel en wee van de landbouw deelt een gezamenlijke zorg om de toekomst van de aarde, te beginnen bij de levende bodem. Herman Wijffels is daar duidelijk in: '… het draagvermogen van de aarde is overbelast', en daarbij noemt hij de landbouw 'de meest destructieve industrie van deze planeet'. Als econoom vindt hij de tijd gekomen dat wij ons lineaire denken loslaten en inzetten op een circulaire economie, waarbij we onze natuurlijke hulpbronnen niet meer overvragen. 

Historicus Joost Visser legt vervolgens uit hoe het zo ver heeft kunnen komen, aan de hand van de tot NPK verschraalde opvattingen over plantenvoeding in de vorige eeuw en de steeds grotere rol van overheid en industrie: "Plaats de boer en de levende bodem opnieuw in het centrum van de landbouw."

Landbouwwetenschapper Anton Nigten trekt die lijn door naar onze voeding en gezondheid: hij wijst op de ontstane onbalans van essentiële mineralen in onze voedingsgewassen. Toxicoloog Henk Tennekes en biochemicus Claudia Külling wijzen op de ecocidale gevolgen van de bestrijdingsmiddelen voor mens en milieu en de noodzaak van een Deltaplan agro-ecologie. 

De verscheidenheid van het gezelschap zorgt de hele dag voor levendige discussies die bijdragen aan een waardevolle uitwisseling van ervaringen en ideeën. De petitie van de Down2Earth-actie Help Humus is door de deelnemers enthousiast ondertekend. Het belang van een levende bodem is voor iedereen voelbaar: als producenten, onderzoekers en consumenten.

Tekst: Pieter Geluk 
Foto's: Dirk Hart
Voor meer informatie: www.down2earth.nu en www.helphumus.nu

Uit: Biojournaal - www.biojournaal.nl  - publicatiedatum: 7-12-2015